ÖDÜL ve CEZAYA ALTERNATİF YÖNTEM

    Eğitimde olumlu davranış kazanımı sağlanırken kullanılan iki yöntem var. 1.’si ödül diğeri ise ceza. Fakat ödül ve ceza kavramı yıllardır tartışılan bir kavram ve özellikle cezanın çocuk üzerinde bıraktığı olumsuz etkiler gözlemlenebilir hale geldi. Yapılan araştırmalar gösterdi ki ödül ve ceza yöntemi ile olumsuz davranış sadece belli bir süreliğine ortadan kalkıyor ve uygun yer ve zaman bulduğunda olumsuz davranış tekrar ortaya çıkıyor. Ayrıca bu yöntemler çocuğa olumlu davranışı öğretmiyor. Bunun yerine uzmanlar pekiştirme kavramından yola çıkarak, ödül ve cezadan farklı olarak, alternatif pekiştirme yöntemleri sunmuşlar bizlere.

Bunların genel adı “Differential Reinforcement (DR)”. DR’in asıl hedefi makbul, istenen veya olumlu davranışın oluş şıklığını arttırıp, ceza kullanmadan istenmeyen davranışın görülüş şıklığını azaltmaktır veya ortadan kaldırmaktır. Peki bu yöntemde ödül ve ceza yerine ne kullanılıyor?

DR yönteminde ödül yerine pekiştirme, ceza yerine “extinction”veya “ignorance” gibi kavramlar  kullanılır yani olumsuz davranışın devam etmesini sağlayan, onu besleyen olumlu pekiştireci ortadan kaldırmak, tüketmek, söndürmek demek. Bu yöntemi cezadan ayıran en önemli nokta ise olumlu davranış kazanımı sağlamak. Bu kavramları bir örnek üzerinden açıklayayım. Mesela, markete girdiniz ve çocuğunuz hemen dondurmaların olduğu reyona gitti ve “Anne dondurma, dondurmaaaaa” diye bağırmaya başladı. Anne “ Alışverişimiz bitsin ondan sonra alalım” dediyse de çocuk dinlemedi hala bağırmaya devam etti. Bu sırada anne çocuğu görmezden gelerek alması gereken şeyleri sepete attı, alışverişine devam etti. Birkaç dakika sonra çocuk annesinin yanına gelerek “ Anneciğim bana da dondurma alır mısın” diyerek nazik bir şekilde istediğini dile getirdi. Annesi “ Ağlayıp bağırmadan, nazik bir şekilde sorduğun için, sana dondurma alicam” dedi ve olay tatlıya bağlandı. Bu örnekte;

•        İstenen davranış: Çocuğun nazik  bir şekilde isteğini dile getirmesi

•        İstenmeyen davranış: Bağırıp ağlayarak isteklerini dile getirmesi

•        Çocuğun olumsuz davranışını besleyen olumlu pekiştireç: Annenin ilgisi

Bu örnekten yola çıkarak, anne burada eğer çocuğuna ceza verseydi çocuk daha da sinirlenecek bağıracak ağlayacak sorun daha da büyüyecekti.  Eğer anne, çocuk ağlarken onunla hala ilgileniyor olsaydı, ki çocuğun istediği zaten ağlayarak annenin ilgisini çekmek ve istediğini yaptırmak, dondurma yine alınacaktı fakat çocuk istenen davranışı (burada nazikçe isteğini dile getirmek oluyor) öğrenmeyecekti. Son olarak, anne eğer “Uslu uslu durursan sana dondurma alacağım” deseydi o zaman da dondurma bir ödül olarak verilecek çocuk yine olumlu davranışı öğrenemeyecekti.

Anne ne yaptı hem olumsuz davranışı pekiştiren ilgiyi göstermedi, çocuğu birkaç dakikalığına görmezden geldi, çocuk ilgi görmeyince sustu. İlk olarak ne oldu, istenmeyen davranış ortadan kalktı. Sonra çocuk geldi ve nazik bir şekilde dondurma istediğini annesine söyledi. Annesi de “Aferin, bu şekilde sorduğun için sana dondurma alicam” dedi ve aldı. 2. olarak da çocuk istenen davranışı gösterdi ve anne ona tekrar ilgi göstererek onu pekiştirerek çocuğa istediği olumlu pekiştireci verdi. Çocuk burada isteklerini doğru yollarla dile getirdiğinde hem istediği şeye bu dondurma olabilir, oyuncak olabilir hem de annesinin ilgisine yeniden ulaştığını öğrendi.

Differential reinforcement yönteminin öğretilmek istenilen davranışın yapısına, oluş sıklığına bağlı olarak kullanılan farklı şekilde uygulanışları mevcut. Differential Reinforcement özel eğitim alanında da kullanılan ve olumlu sonuçlar veren bir yöntem. Mesela, DR yönteminin bir başka uygulanış şekli de şöyle, tehlikeli davranışlar yerine alternatif tehlikesiz ve olumlu davranışlar öğretmek. Mesela, özel gereksinimli bazı öğrenciler kendine vurma veya kendini ısırma gibi tehlikeli davranışlarda bulunabilirler. DR yöntemiyle bu tehlikeli davranışları başka bir tarafa yönlendirebilirisiniz ve öğrenciye aynı amaca hizmet eden olumlu davranışı öğretebilirsiniz. Mesela, otizmi olan öğrenciler elleriyle kendi kafalarına veya vücutlarına vurma davranışı gösterebilirler. Öğrenci kendine vurmaya başladığı anda buna izin verilmez ve ellerini birbirine vurarak alkış yapma gösterilir. İlerleyen zamanlarda öğrenci bu alternatif davranışı gösterdikçe de pekiştirilir.

DR yönteminin çok daha farklı uygulanış şekilleri var ama çıkış noktası hepsinde de aynı. Olumlu davranışı odul ve ceza kullanmadan öğrenciye öğretmek veya oluş sıklığını arttırmak.